LII. Dilexit et reginas, inter quas Eunoen Mauram, Bogudis' uxorem: cui maritoque ejus plurima et immensa tribuit, ut 2 Naso scripsit: sed 3maxime Cleopatram, cum qua et convivia in primam lucem sæpe protraxit, et eadem nave thalamego pæne Ethiopia tenus Ægyptum penetravit, nisi exercitus sequi recusasset: quam denique accitam 4 in Urbem, non nisi maximis honoribus præmiisque auctam remisit, filiumque natum appellare no siculos istos dicat. Ceterum, pro effutuisti, ante Casaub. vulgo erat; Auro in Galliastuprum emisti. Glossam delevit Casaub. e Codd. Illud licentiæ militari magis convenire, notat etiam Reines. ad h. 1. Sensus: Quod aurum ex ærario mutuum Romæ sumsisti numquam redditurus, hoc in Gallia stuprandi libido absumsit. LII. 1. Bogudis uxorem. Mauritaniæ regnum divisum erat illo tempore inter Bocchum et Bogudem. Bogud commemoratur etiam ab Hirt. Bell. Alex. 29 et 62; Bell. Afric. 23. Pluribus de utroque agit Fabric. ad Dion. XLIII, 3, et de Bogude ad XLVIII, 45. 2. Ut Naso scripsit. M. Actorius Naso, quem laudavit jam cap. 9. 3. Sed maxime Cleopatram. Octavianus apud MARMONTEL, Cléopâtre, act. III, sc. 3: C'est donc là cette femme Qui sut de César même asservir la grande âme! Sed ut inquit Montaigne, Essais, II, 33, « ses plaisirs ne luy feirent iamais desrobber une seule mi« nute d'heure, ny destourner un pas des occasions qui se pre« sentoient pour son aggrandisse«ment. » Antonius apud VOLTAIRE, le Triumvirat, act. I, sc. 3: par la volupté Le cours de ses exploits ne fut point arrêté. ... Je le vis dans l'Égypte, amoureux et sévère, · Nave thalamego; in qua thalami seu cubicula erant; Ægyptii navigii genus. Cf. ad h. 1. interpp. in edit. Burm. Penetravit; pro penetravisset. Ita Galb. 10: « servi...transeuntem pæne interemerunt, nisi expressa cruciatu confessio esset. » Tacit. Ann. XVI, 32: « in amplexus occurrentis filiæ ruebat, nisi interjecti lictores utrisque obstitissent. » 4. Accitam in Urbem. Cf. Dio, XLIII, 27. De consuetudine cum eadem in Ægypto vide Plut. Cæs. 49; Dion. XLII, 34 et 44. 5. Maximis honoribus. Cf. Dion. 1. c. et Appian. Bell. Civ. II, 102. Filiumque; Cæsarionem (cf. ad h. 1. Baumgart.), qui tandem ab Augusto interfectus est: vide infra ad Aug. 17. Ceterum, sive vere Cæsarionem Cæsaris filium prodiderit omnium virorum mulier, sive falso, alii Cæsari filii non fuere, quo magis Dio, XLIII, 44, Senatus taxat adulationem, qui omnibus ejus filiis nepotibusque Imperatoris nomen æque atque ipsi decreverat. Postea reddidi Cæsari, quod est in ·, pro Cæsaris, quamantiquis Codd.. quam discrimen, quod in constructione voc. similis grammatici finxere, nullum esse scio. 6 mine suo passus est: quem quidem nonnulli Græcorum similem quoque Cæsari et forma et incessu tradiderunt. M. Antonius, agnitum etiam ab eo, Senatui affirmavit: quæ scire C. Matium et C. Oppium, reliquosque Cæsaris amicos: quorum C. Oppius, quasi plane defensione ac patrocinio res egeret, librum edidit, Non esse Cæsaris filium, quem Cleopatra dicat. Helvius Cinna, Tribunus plebis, plerisque confessus est, habuisse se scriptam paratamque legem, quam Cæsar ferre jussisset, quum ipse abesset, uti uxores liberorum quærendorum causa, quas et quot vellet, ducere liceret. 1° Atque ne cui dubium 6. M. Antonius, etc. ut officeret Octavio, adoptato Cæsaris filio. Agnoscere hic est quod ad literam Gallice dicimus, « reconnaître un enfant. » 7. C. Matium et C. Oppium. Tacit. Annal. XII, 60: « C. Oppius et Cornelius Balbus primi Cæsaris opibus potuere conditiones pacis et arbitria belli tractare. Matios posthac et Vedios et cetera Equitum Rom. prævalida nomina referre, nihil attinuerit; ubi vide Lips. Cic. ad Div. VII, 15, C. Matium suavissimum doctissimumque hominem dicit. Idem, ibid. VI, 13, Pansam, Hirtium, Balbum, Oppium, Matium, Postumium inter Cæsaris familiares nominat. Plura vide apud Lips. 1. c. et in Clav. Cicer. suis locis. 8. Non esse, etc. Non deletum voluit Glareanus contra auctoris sententiam. Ad amicorum Cæsaris testimonium quum ea de re provocasset Antonius, ex ipsis iis Cæsaris amicis Oppius, ut ostenderet falso suum testimonium allegari, edito libro demonstravit, «Non esse Cæsaris filium, etc. » Defensionem 10 ad ipsum Oppium refero ob testimonium ei obtrusum; patrocinium ad Octavium, cujus jura contra filium Cæsaris spurium vindicabat. Postea, pro quem Cleopatra dicat, al. quem de Cleopatra dicant scil. natum, editum. 9. Helvius Cinna, de cujus morte vide c. 85. - Quas et quot vellet. Sibi hoc privilegium postulabat Cæsar, ut haberet, qui in imperio sibi succederent, ferrique legem jusserat se absente, ad declinandam rei invidiam. Dio, XLIV, 7. Al. vellent, contra Dionis auctoritatem et Latini sermonis rationem, quam restituere conatus est Oudend., conjiciens, quas quis et quot vellet. Polygamiam apud Romanos prohibitam lege stabilire voluisse Cæsarem, falsa etiam est opinio Heinecc. Ant. Rom. I, 10, 18. Antea in verbis, quam Cæsar ferre jussisset, ne quis legendum putet ferri, supple se ex antecedentibus, de quo usu vide Drakenborch. ad Liv. XXVII, 24, et Ern, ad Tacit. Hist. I, 38. 10. Atque; reposui, quod est in edd. ant., pro Ac. Al. At. omnino sit, et impudicitiæ eum, et adulteriorum flagrasse infamia, Curio pater quadam eum oratione « omnium mulierum virum, et omnium virorum mulierem » appellat. LIII. Vini 'parcissimum ne inimici quidem negaverunt. Verbum M. Catonis est: « Unum ex omnibus Cæsarem ad evertendam Rempublicam sobrium accessisse.» Nam circa victum C. Oppius adeo indifferentem docet, ut quondam ab hospite conditum oleum pro viridi appositum aspernantibus ceteris, solum etiam largius dicat appetisse, ne hospitem aut negligentiæ, aut rusticitatis videretur arguere. LIV. 'Abstinentiam neque in imperiis, neque in magistratibus præstitit. Ut enim quidam monumentis suis te 2. Ab hospite conditum oleum, etc. Vide Plut. Cæs. 17. Cujus locus non dubitare nos jubet, quin intelligamus cum Casaub. oleum conditum (penult. producta), i. e. myrrha infectum (et sic etiam intellexit MONTAIGNE, Essais, II, 33, ubi rem tangit). Usus myrrhæ erat etiam in condiendo vino, ut docet Plin. Hist. Nat. XIV, 15, qui tamen ad lautissima vina myrrhæ odore condita refert. Alii, ut Burm. et Ern., intelligunt conditum a condere, ut sit oleum vetus, nimis diu servatum, quomodo interpretatus etiam Reines. ad h. 1., allegans Salm. ad Simpl. pag. 22, 23, et quæ ipse notaverat ad Plutarch. Cæs. Quod vero ad firmandam hanc interpretationem dicunt, oleum myrrha conditum lautius fuisse et elegantius, nedum hospitis negligentiam et rusticitatem arguisset, id refellit Plutarchus, qui de aypoxia loquitur, optime sine dubio gnarus, quid sui temporis hominum palato placeret. LIV. 1. Abstinentiam. Eam Valer. Max. IV, 3, et ipse opponit avaritiæ et pecuniæ cupidini. Gallice, désintéressement. De re conf. Dio, XLII, 49. Neque in imperiis, neque in magistratibus. Ita infra, c. 75, « magistratusque et imperia capere. » Imperia in provinciis gessit ubi exercitibus præfuit (erat enim imperium rei militaris administrandæ facultas, uti Sigon. ad Liv. XXVIII, 38); magistratus in Urbe. Conf. omnino Sigon. I. c., et de Ant. Jure Provinc. III, 5 et 6, p. 291 seq. stati sunt, in Hispania Proconsule et3 a sociis pecunias accepit, emendicatas in auxilium æris alieni, et Lusitanorum quædam oppida, quamquam nec imperata detrectarent, et advenienti portas patefacerent, diripuit hostiliter. In Gallia fana templaque Deum donis referta expilavit, urbes diruit, sæpius ob prædam, quam ob delictum : unde factum, ut auro abundaret, ternisque 4 millibus nummum in libras promercale per Italiam provinciasque 2. Proconsule; i. e. Proconsul; antiqua dicendi forma, optimis scriptoribus usitata (vide Cort. ad Sallust. Catil. 19; Jug. 36 et 37) et repetita a Nostro, Galb. 7; coll. Tib. 3, et Neron. 40, ubi est Proprætore. Fuit quidem Cæsar in Hispania Proprætore, id est, ex prætura: c. 18. Sed Proconsules sæpe dicuntur, qui re vera erant Proprætores. Laudat Ernest. Manutium ad Cicer. Verr. III, 91, et de Leg. I, 20; Duker. ad Liv. XXXVII, 46, et XXXIX, 29. Wolfius prætulit alteram lectionem a Proconsule, ut Cæsar, sive Quæstor, sive ex prætura Hispaniæ præfectus, Proconsuli, cui succedebat, pecuniam extorserit, injecto calumniarum i. e. criminis repetundarum metu; de qua re nondum persuaderi mihi potuit, præsertim quum librarii, qui usum vocis Proconsule ignorabat, facillimus fuerit lapsus, repetita ultima litera ex Hispania. 3. Et a sociis. Et non est etiam, sed respondet sequens, et Lusitanorum, quomodo intellexit etiam Oudend. Socios auctor dicit civitates Hispaniæ socias, quibus non magis pepercit Cæsar, quam hostibus Lusitanis. Burmannus parum commode publicanos dici existimat, quos quidem socios sæpissime ap pellari ob societates negotiandi causa înitas, satis notum (vide Burm. de Vectigal. cap. 9; Ernest. Clav. Cicer. in socius): ipsos eos tamen a Cæsare male habitos vix crediderit, qui ambitiosum Equites sibi adjungendi studium, quod Consul maxime ostendit (vide c. 20), reputat. Lusitanorum. Vide, quæ notavimus ad c. 18. 4. Ternisque millibus.... divideret. Explicant Budæus (de Asse, p. 269) et Gronovius (de Sestert. p. 156) hunc locum ita, ut, quum libra argenti mille asses, auri ut decuplo gravior decem millia assium valeret, quæ, sestertio sive numo ad duos asses cum dimidio exacto, 4000 nummum effecissent, Cæsar minori pretio, quarta nempe parte remissa seu 3000 nummis, aurum vendendum dederit. Recte tamen monet Ern. Cæsaris tempore sestertium quatuor assibus æstimatum fuisse, 3000 HS. seu nummum effecisse adeo 12000 assium, ut adeo non assium numerum, sed pondus sestertiorum in eo negotio spectatum pateat. Promercale dividere aurum, est, venale, seu ad vendendum distribuere procuratoribus, et quibuscunque hoc negotium dare Cæsar voluit. Al. divenderet, quod jam 1 5 divideret. In primo consulatu tria millia pondo auri furatus e Capitolio, tantundem inaurati æris reposuit. Societates ac regna pretio dedit, ut qui uni Ptolemæo prope sex millia talentorum suo Pompeiique nomine abstulerit. Postea vero evidentissimis rapinis ac sacrilegiis et onera bellorum civilium, et triumphorum ac munerum sustinuit impendia. LV. Eloquentia militarique' arte aut æquavit præ est in voc. promercale et glossam sapit. Consensit Reinesius. 5. Furatus e Capitolio, Lucan. III, 156: Eruitur templo multis non tactus ab annis ... tristi spoliantur templa rapina, Pauperiorque fuit tunc primum Cæsare Roma. Grævius ad Cic. in Vatin. 12, opera Vatinii, cui Cicero tribuit, hoc furtum peregisse Cæsarem suspicatur. 6. Societates. Gall., le titre d'al lié. Regna pretio dedit. Cic. ad Attic. XII, 2, de Ariarathe, qui Romam venerat, «vult, opinor, regnum aliquod emere a Cæsare. » Contra Pompeius apud CORNEILLE, in tragoedia cognomine, act. II, sc. 2, mortem obiisse dicitur Avec le même front qu'il donnait les états. - Ptolemæo, Auletæ, quem a civibus regno expulsum Pompeius et Cæsar restituere receperant. Cf. Dio, XLIX, 12 seq. 7. Rapinis ac sacrilegiis. Dicit maxime pecunias ex ærario desumtas, quas ne quis attrectaret, exsecratione erat prohibitum. Plut. Cæsar. 35; Appian. Bell. Civ. II, 41: cf. Dio, XLI, 17, ubi vide Fabric. Quum reliqui scriptores fores ærarii effractas a Cæsare dicunt, satis lepide Cæsar ipse Bell. Civ. I, 14: « tantus repente terror invasit, ut, quum Lentulus Consul ad aperiendum ærarium venisset, ad pecuniam Pompeio ex S. C. proferendam, protinus, aperto sanctiore ærario, ex Urbe profugeret. » De ablata pecunia ipse nihil. Sed Flor. IV, 2, 21: « Ærarium quoque sanctum, quia tardius aperiebant Tribuni, jussit effringi; censumque et patrimonium populi Romani ante rapuit, quam imperium. » Secundum Plin. Hist. Nat. XXXIII, 17 (ed. Franz.), protulit tum ex ærario « laterum aureorum xxv millia, argenteorum xxxv, et in numerato HS. quadringenties; » auctore Oros. VI, 15, « auri pondo quatuor millia centum triginta quinque, argenti pondo prope DCCCc millia. » Plura de Cæsaris rapinis dat Baumgart. LV. 1. Eloquentia, etc. Quintil. Inst. X, 1, 114: « C. vero Cæsar si foro tantum vacasset, non alius ex nostris contra Ciceronem nominaretur; tanta in eo vis est, id acumen, ea concitatio, ut illum eodem animo dixisse, quo bellavit, appareat; exornat tamen hæc omnia mira sermonis, cujus proprie studiosus fuit, elegantia. » Idem vim Cœsaris in dicendo laudat X, 2, 25, et XII, 10, 11. Auctor Dialogi de Orator. 21: « Concedamus sane C. Cæsari, ut propter magnitudinem |